Zasadą jest, że aby skorzystać z utworu będącego własnością innej osoby konieczne jest uzyskanie jej zgody oraz zapłata stosownego wynagrodzenia. Prawo, a dokładniej Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych, przewiduje kilka wyjątków. W efekcie czego w określonych okolicznościach monopol twórcy zostaje ograniczony. Ustawodawca wprowadza te ograniczenia poprzez przepisy o tzw. dozwolonym użytku utworów.
Dozwolonym użytek utworów
Wyjątki ograniczające uprawnienia twórcy z jednej strony dotyczą sytuacji, w których dopuszczalne jest skorzystanie przez każdego z cudzego utworu, z drugiej natomiast przyznają tego rodzaju uprawnienia jedynie ściśle określonym podmiotom. Np. stacjom telewizyjnym i radiowym, bibliotekom, muzeom etc.
Przykładem, w którym każdy może skorzystać z utworu będzie użycie już rozpowszechnionego utworu. Czyli takiego, który został co najmniej udostępniony publiczności. Np. piosenkarka zaśpiewała na koncercie po raz pierwszy piosenkę, której nie ma na jej płytach dla własnego użytku osobistego (np. wykonanie tej piosenki na ognisku wśród znajomych przy ognisku).
Prawo przedruku
Przykładem dozwolonego użytku przyznanego jedynie określonym podmiotom jest prawo przedruku, przysługujące stacjom telewizyjnym i radiowym. Dotyczy ono możliwości wykorzystania w celach informacyjnych już wcześniej rozpowszechnionych utworów, takich jak np. fotografie reporterskie czy sprawozdania o aktualnych wydarzeniach w celach informacyjnych.
Prawo cytatu
Formą dozwolonego użytku, przysługującego nieograniczonej liczbie podmiotów jest również tzw. prawo cytatu.
Prawie każdy z nas miał sytuację, w której zastanawiał się, czy może wykorzystać cudzy utwór. Dobrym przykładem jest np. praca magisterska czy praca doktorska, którą ciężko jest napisać nie sięgając do rozmaitych źródeł.
Pytanie, czy i w jakich okolicznościach prawo dopuszcza taką możliwość?
Uzasadnieniem dla tego typu działania jest wykorzystanie utworu w ramach wspomnianego wyżej prawa cytatu przewidzianego w art. 29 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Ustawodawca nie dopuszcza jednak pełnej dowolności w tym zakresie. Aby nasze działanie następowało w granicach prawa należy pamiętać o kilku podstawowych zasadach:
- Cudzy utwór może być wykorzystany jedynie w innym – nowym i samodzielnym utworze.
- Utwór poza wyjątkami określonymi w ustawie, nie może być wykorzystany w całości – oznacza to, że z zasady można cytować jedynie urywki , a cudzy utwór nie może zdominować naszego; w całości można cytować utwory plastyczne (obraz), fotograficzne (zdjęcie) lub drobne utwory (np. limeryk) – należy pamiętać, że wykorzystany fragment utworu musi korespondować (być w związku) z naszym.
- Wykorzystanie cudzego utworu musi być uzasadnione celami cytatu, przez które z kolei rozumie się: wyjaśnianie, polemikę, analizę krytyczną lub naukową, nauczanie lub prawa gatunku twórczości
Oznaczenie cytowanego utworu
To jednak nie wszystko – dodatkowym warunkiem jest odpowiednie oznaczenie cytowanego fragmentu utworu lub utworu poprzez wymienienie imienia i nazwiska twórcy oraz źródła, z jakiego pochodzi utwór. Istotne jest, że oznaczenie nie może ograniczyć się np. do podania autora i źródła jedynie w wykazie literatury, ale musi nastąpić już w momencie, w którym używamy cudzego utworu. Np. w formie przypisu.
Nie zawsze będziemy mieli możliwość dokładnego określenia autora i precyzyjnego opisania źródła, z którego pochodzi utwór. W związku z tym ustawodawca zastrzegł, że podanie źródła i twórcy powinno uwzględniać istniejące możliwości. Przykładowo, kiedy cytujemy coś ze strony internetowej i nie jest wskazany twórca, albo jest podany twórca jedynie z imienia, wystarczające wydaje się podanie linku do strony www oraz wskazanie znanego nam imienia.
Odpowiednie oznaczenie oznacza także odpowiednie wydzielenie/ oznaczenie cytowanego fragmentu. Z naszego dzieła musi wyraźnie wynikać gdzie się zaczyna, a gdzie kończy cytat. Tak, aby osoba była w stanie odróżnić fragment naszego autorstwa od fragmentu, który jest cytowany.
Co więcej wykorzystanie cudzego utworu w ramach prawa cytatu jako formy dozwolonego użytku nie może naruszać normalnego korzystania z utworu, ani godzić w słuszne interesy twórcy.
